ทฤษฏีอวัยวะตัน-อวัยวะกลวง （脏腑学说）
ตามทฤษฎีแพทย์จีนแบ่งอวัยวะออกเป็น 2 พวกคือ
1. อวัยวะภายในตันทั้ง 5（五脏）ได้แก่ ตับ (肝) หัวใจ (心) ม้าม (脾) ปอด (肺) ไต ( 肾) อวัยวะภายในทั้งห้า จัดว่าเป็น阴 มีหน้าที่สร้างและเก็บสารจำเป็น แต่ไม่ทำหน้าที่กำจัด สะสมสารจำเป็นของชีวิตและควบคุมการไหลเวียนของพลังลมปราณและเลือด นอกจากนี้ยังนับรวมถุงหุ้มหัวใจ（心包）ด้วยเป็นอวัยวะตันอีกชนิดหนึ่ง
2. อวัยวะกลวงทั้ง 6 （六腑）ได้แก่ ถุงน้ำดี (胆) ลำไส้เล็ก (小肠) กระเพาะอาหาร (胃) ลำไส้ใหญ่ (大肠) กระเพาะปัสสาวะ (膀胱) และซานเจียว (三焦) อวัยวะกลวงทั้งห้า จัดว่าเป็น阳ทำหน้าที่เกียวกับการย่อย ดูดซึมและขับถ่าย
3. อวัยวะกลวงพิเศษทั้ง 6（奇恒之府）ได้แก่ สมอง (脑) ไขสันหลัง (髓) กระดูก (骨) เส้นเลือด (脉) ถุงน้ำดี (胆) มดลูก (女子胞) เนื่องจากภายในมีลักษณะกลวงเหมือนอวัยวะกลวง และทำหน้าที่เก็บสะสมสารจำเป็นและลมปราณเหมือนอวัยวะตันจึงเรียกว่าเป็น อวัยวะกลวงพิเศษทั้งหก และจัดว่าเป็น阴
อวัยวะตันและกลวงจะแบ่งเป็นยิน-หยาง และจะมีความสัมพันธ์เป็นคู่ๆ โดยมีเส้นลมปราณเชื่อมโยงอยู่ระหว่างคู่กัน กล่าวคือ ตับคู่กับถุงน้ำดี หัวใจคู่กับลำไส้เล็ก ม้ามคู่กับกระเพาะอาหาร ปอดคู่กับลำไส้ใหญ่ ไตคู่กับกระเพาะปัสสาวะ เยื่อหุ้มหัวใจกับซานเจียว
ตับ มีหน้าที่
1. 藏血,调节血量 สะสมเลือด และปรับปริมาณเลือดให้คงที่ เมื่อร่างกายเคลื่อนไหวเลือดจากตับจะไหลไปยังเส้นลมปราณต่างๆ เพื่อสนองความต้องการของร่างกาย เมื่อร่างกายหยุดพักเลือดจะไหลกลับมาสะสมในตับ
2. 主流泄แผ่ซ่านลมปราณให้ทั่วถึงตลอดภายในร่างกาย ช่วยควบคุมการไหลเวียนของลมปราณและเลือด และของเหลวในร่างกายให้เป็นไปอย่างสมดุล ตลอดจนควบคุมในด้านจิตใจและอารมณ์
3. 主筋，其华在爪ตับกำหนดเส้นเอ็นและเล็บ เพราะต้องอาศัยเลือดมาหล่อเลี้ยง
4. 开窍于目ตาเป็นประตูของตับ เพราะต้องอาศัยเลือดมาหล่อเลี้ยง
5. ตับสัมพันธ์กับถุงน้ำดี
ถ้าตับผิดปกติจะมีอาการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ เช่นความโกรธและอารมณ์ผันผวนได้ ปวดเสียวแน่นสีข้าง ตาแห้ง มองไม่ชัด มองไม่เห็นตอนกลางคืน ตาจะบวมแดง สู้แสงไม่ได้น้ำตาไหล ลมตับมีอาการหน้ามืด วิงเวียน ตาลาย ลิ้นสั่น ร่างกายแขนขาชา กล้ามเนื้อกระตุก เป็นตะคริว จุกแน่นใต้ลิ้นปี่เพราะพลังตับถูกขัดขวาง
หัวใจ มีฐานะเป็นตัวนำของอวัยวะภายในทั้งหมด （五脏六腑之大主）และทำงานร่วมกับ “ถุงหุ้มหัวใจ” หน้าที่ของหัวใจมีหน้าที่ดังนี้คือ
1. 主血脉กำหนดชีพจร ควบคุมการไหลเวียนของเลือด สูบฉีดเลือดไปยังส่วนต่างๆทั่วร่างกาย
2. 主神志ควบคุมความรู้สึกนึกคิดและจิตใจกหัวใจ แล้วแตกแขนงกระจายไปทั่วร่างกาย ที่ใบหน้ามีเส้นเลือดมากมาย ดังนั้นสีของใบหน้าสามารถบอกถึงการทำงานของหัวใจ ว่าหัวใจมีแรงสูบฉีดเลือดและมีปริมาณเลือดเพียงพอหรือเปล่า
3. 舌为心之苗窍 ลิ้นเป็นอวัยวะเชื่อมโยงหัวใจอย่างใกล้ชิด เนื่องจากเลือดและลมปราณไหลเวียนผ่านหัวใจส่งไปหล่อเลี้ยงที่ลิ้น โดยเฉพาะที่ปลายลิ้น
4. สัมพันธ์กับลำไส้เล็ก
ถ้าหัวใจผิดปกติจะมีอาการสีหน้าซีดเผือก ลิ้นซีด ชีพจรเบาไม่สม่ำเสมอ ใจสั่น หายใจขัด เหงื่อออก พบในเลือกหรือพลังหัวใจไม่พอ ด้านสติสัมปชัญญะถ้าเลือดหัวใจไม่พอจะนอนไม่หลับ ฝัน ตกใจ ขี้ลืม ถ้าพลังมากเกินจะกระวนกระวาย นอนหลับไม่สนิท
ม้าม เป็นส่วนสำคัญของพลังหยางในร่างกาย หน้าที่ของม้ามมีดังนี้คือ
1. 主运化, 生血ควบคุมการย่อยและดูดซึมสารอาหาร อาหารเมื่อถูกย่อยที่กระเพาะอาหารแล้วม้ามจะลำเลียงสารจำเป็นไปสู่ปอดเพื่อ ส่งไปทั่วร่างกาย และสารจำเป็นที่ได้จะเป็นพื้นฐานในการสร้างเลือด ม้ามยังทำหน้าที่ปรับดุลการใช้และขับถ่ายของเหลวในร่างกายอีกด้วย ถ้าม้ามชื้น(พร่อง)จะเกิดการคั่งน้ำหรือท้องร่วงได้ เนื่องจากม้ามชอบแห้งกลัวชื้น (喜燥恶湿)
2. 主统血ควบคุมการไหลเวียนเลือด ให้ไหลเวียนอยู่ภายในเส้นเลือด ถ้าม้ามพร่องจะมีเลือดออกง่าย มีจ้ำเลือดใต้ผิวหนัง ประจำเดือนมาก
3. 脾气主升ลมปาณม้ามแผ่กระจายขึ้นบน ลำเลียงสารจำเป็นของเหลวไปยังปอด เพื่อไปหล่อเลี้ยงส่วนต่างๆของร่างกาย ยึดเหนี่ยวอวัยวะให้อยู่ตำแหน่งปกติ
4. 在体合肌肉、主四肢, 其华在唇ม้ามดูดซึมและส่งสารอาหารมาหล่อเลี้ยงกล้ามเนื้อและแขนขาให้เจริญแข็ง แรง รวมถึงริมฝีปากซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของกล้ามเนื้อเช่นเดียวกัน
5. 脾开窍于口 ปากเป็นประตูของม้าม การรับประทานอาหาร การรับรู้รสชาติของอาหาร
6. สัมพันธ์กับกระเพาะอาหาร
ถ้าม้ามมีความผิดปกติจะเกิดอาการ อาหารไม่ย่อย เบื่ออาหาร ท้องอืด ปวดท้อง ท้องเดิน ขาดอาหาร ผอม อ่อนเพลีย ริมฝีปากซีด บวมหรือท้องมาน ลิ้นเป็นฝ้าหนา ดีซ่าน ปัสสาวะเป็นเลือด ตกเลือดหรือประจำเดือนมามากเกินไป มดลูกหย่อน ทวารหนักโผล่ หรือเกิดอาการหยางพร่องคือจะมีอาการอ่อนเพลีย ไม่มีแรง ชอบร้อน กลัวเย็น หน้าและริมฝีปากซีด ชีพจรอ่อน
ปอด หน้าที่ของปอดมีดังนี้คือ
1. 主气，司呼吸ควบคุมลมปราณ ซึ่งเป็นสิ่งจำเป็นต่อการดำรงชีวิต ควบคุมการหายใจ
2. 主宣发与肃降 ควบคุมการแผ่กระจายของลมปราณ โดยแผ่กระจายขึ้น กระจายออกข้างนอกลงล่าง ช่วยให้เลือดและลมปราณไหลเวียนพาสารอาหารและน้ำไปหล่อเลี้ยงทั่วร่างกาย และช่วยขับของเสียส่วนเกินต่างๆออกทางลมหายใจ ทางเหงื่อ และขับถ่ายของเสียออกทางทวาร
3. 通调水道ควบคุมการลำเลียงของเหลวในร่างกายให้เป้นไปอย่างสมดุลกัน 4. 在体合皮，其华在毛สัมพันธ์กับผิวหนังและขน การขับเหงื่อและการต่อต้านอิทธิพลจากภายนอก ความร้อน เย็น ชื้น ลม ต่างๆที่เป็นปัจจัยให้เกิดโรค
5. 在窍为鼻จมูกเป็นประตูของปอด เนื่องจากจมูกเป็นทางผ่าเข้าออกของลมหายใจ และรับกลิ่น
6. สัมพันธ์กับลำไส้ใหญ่ พลังปอดเคลื่อนที่ลงล่างทำหน้าที่ช่วยลำไส้ใหญ่ขับถ่ายของเสียและดูดซึมของ เหลว ถ้าลำไส้ใหญ่เสียหน้าที่ ทำให้พลังปอดถูกขัดขวาง ลงล่างไม่ได้จะเกิดอาการหอบหืด ถ้าปอดมีความผิดปกติจะเกิดอาการไอหอบ ไอมีเสมหะ ไอเป็นเลือดจากปอดร้อนหรือยินพร่อง อาการทางจมูกเป็นหวัด คัดจมูก เลือดกำเดาออก คันคอ หน้าบวม หนังตาบวม แขนขาบวม อาจเกิดจากพลังปอดถูกขัดขวาง
ไต มีหน้าที่ดังนี้
1.肾藏精，主人体的生长发育与生殖เก็บสารจำเป็นของชีวิต ทั้งด้านการกำเนิดชีวิต และการดำรงชีวิต เกี่ยวกับการเผาผลาญ การสันดาปในร่างกาย (metabolism) จะหล่อเลี้ยงและไหลเวียนไปทั่วร่างกาย ไตสัมพันธ์กับการเจริญเติบโตและการสืบพันธ์
2. 主水液ควบคุมการไหลเวียนและสมดุลของปริมาณน้ำในร่างกาย น้ำเสียที่ไม่มีประโยชน์หรือมีมากเกินจะถูกส่งไปที่กระเพาะปัสสาวะและขับออก ไปเป็นปัสสาวะ ทำให้ม้ามลำเลียงของเหลวได้เป็นปกติ
3. 主纳气สัมพันธ์กับการหายใจของปอด ไตเป็นผู้รับลมปราณที่เคลื่อนที่ลงมาจากปอด ทำให้หายใจเข้าออกสะดวก มีจังหวะสม่ำเสมอ
4. 肾主骨、生髓、通于脑，齿为骨之余，其华在发สารจำเป็นของไตสร้างสมองและ ไขสันหลัง เกี่ยวกับการเจริญเติบโตของกระดูกและฟัน เลี้ยงบำรุงเส้นผมและขน ถ้าไตแข็งแรงจะทำให้พละกำลังดีและสมองเป็นปกติ
5. 开窍于耳及二阴 หูเป็นประตูของไต เกี่ยวข้องกับการได้ยิน และยังเกี่ยวข้องกับการทำหน้าที่เกี่ยวกับการสืบพันธุ์ และการขับถ่ายปัสสาวะกับอุจจาระ
6. สัมพันธ์กับกระเพาะปัสสาวะ
ถ้าไตผิดปกติจะมีอาการบวม คือการคั่งค้างของของเหลวในร่างกาย อุจจาระปัสสาวะจากไตหยางพร่อง ทำให้กลั้นปัสสาวะไม่ได้ ท้องร่วง ไตยินพร่อง ทำให้ปัสสาวะน้อย ท้องผูก มีความผิดปกติของการสืบพันธ์เป็นหมัน น้ำอสุจิเคลื่อน กามตายด้าน ปวดหลัง ปวดเอว เฉื่อย ซึม อ่อนเพลีย ขี้ลืม เมื่อยเอว มือเท้าอ่อนไม่มีแรง อ่อนเปลี้ย ร้อนอุ้งมืออุ้งเท้า คอแห้ง
ถุงน้ำดี (胆) 胆主决断มีหน้าที่เก็บน้ำดี ทำหน้าที่ร่วมกับตับ กำหนดการตัดสินใจ หมายถึงความสามารถในจิตสำนึกในการตัดสินปัญหา ถุงน้ำดีจัดเป็นอวัยวะพิเศษโดยไม่เชื่อมโยงกับภายนอกโดยตรง ถ้าถุงน้ำดีผิดปกติจะมีอาการดีซ่าน ผิวเหลือง ตาเหลือง มึนงง การรับรสในปากเลวลง ปวดสีข้าง อาเจียนเป็นน้ำดี โกรธง่าย หลับไม่สนิทและฝันร้าย หนาวๆร้อนๆ
ลำไส้เล็ก(小肠) 小肠受盛化物，分别清浊รับอาหารบางส่วนผ่านจากกระเพาะอาหารมา แล้วส่งไปยังม้าม และส่งส่วนที่เหลือจากการย่อยไปยังลำไส้ใหญ่หรือกระเพาะปัสสาวะเพื่อขับถ่าย ออกจากร่างกาย ถ้าลำไส้เล็กผิดปกติจะกระทบกระเทือนการลำเลียงของเหลว จะเกิดอาการเบาขัดหรือท้องเสีย ลำไส้เล็กสัมพันธ์กับหัวใจ ถ้าไฟหัวใจมากเกินไปทำให้มีเลือดออกในอุจจาระหรือปัสสาวะได้
กระเพาะอาหาร (胃) 胃主受纳, 胃主降浊, 胃气主降ทำหน้าที่รับและย่อยอาหารต่างๆ จนได้”สารจำเป็น” มีความสัมพันธ์กับม้าม ถ้ากระเพาะอาหารมีความผิดปกติจะมีอาการสะอึก หายใจเสียงดัง อาเจียน ท้องผูก
ลำไส้ใหญ่ (大肠) 大肠主传导 หน้าที่คือรับสิ่งที่ผ่านการย่อยจากลำไส้เล็ก ดูดซึมและขับถ่าย ถ้าลำไส้ใหญ่ผิดปกติจะมีอาการท้องร่วง บิด ถ่ายอุจจาระเป็นเลือดหรือท้องผูก
กระเพาะปัสสาวะ(膀胱) 膀胱储存小便，排泄小便ทำหน้าที่รับและขับถ่ายปัสสาวะ โดยอาศัยไต ถ้ากระเพาะปัสสาวะถูกกระทบกระเทือนจะเกิดอาการปัสสาวะคั่ง กลั้นปัสสาวะไม่อยู่ ถ่ายปัสสาวะมาก เบาเป็นเลือด
ซานเจียว(三焦) 三焦是对元气和水液运行通道, 对人体某些内脏功能系统的概括 เป็นทางผ่านของของเหลว จากส่วนบนตั้งแต่ปอด หัวใจและหัว ลงมาส่วนกลางคือกระเพาะอาหารและม้าม ส่งต่อไปยังส่วนล่างคือตับ ไต และอวัยวะเพศ เพื่อขจัดของเสียออกจากร่างกาย เป็นแนวคิดหนึ่งที่ใช้ในการวิเคราะห์โรค
